"ТУЛАЛЫЫР ЭЙГЭНИ ХАРЫСТААЬЫН ТЭРДЭ"
Автор программы:
Руководитель экоцентра "Искатель" учитель географии
и экологии Гуляева Мария Андреевна 2001-2002 уч.г.
I. Саха саныырынан киьи бары куттара айыл5аны кытта сибээстээх. Ийэ кут космостан киьиэхэ киирэр уонна айыл5а саамай дирин куустэрин кытта. Буор кут сир информациятын илдьэ сылдьар. Салгын кут айыл5а тургэнник буола турар уларыйыыларын ылар. Мантан кестен киьи туругун хатылыыр эбит. Айыл5а эчэйбит буолла5ына киьи кута эмиэ эчэйэр.
Дьэ ол иьин айыл5аны харыстыахтаахпыт! Айыл5аны ейбутунэн, тылбытынан дьыалабытынан харыстыахтаахпыт. Онтон харыстааьын тапталы кытта сибээстээх. Эн таптыахтааххын айыл5аны - ахса суох ебугэлэрин итэ5эллэрин. Эн таптыахтааххын айыл5аны - ити эн кэлэр удьуордарын оло5о. сахалар былыр былыргаттан утуекэннээх киэн алаастарга, мунура кестубэт тун тыаларга, утуе кэрэ ерустэргэ, куеллэргэ, нэлэмэн хочолорго, хонууларга, улахан хайалар быыстарыгар ыьыллан олорбуттара. Кинилэр тереебут-уескээбит сирдэрин уоттарын олус таптыыллара, сугуруйэллэрэ, ытыктыыллара. Тереебут сирдэрин харах харатын курдук таптааьынтан айыл5а харыстабыла, киниэхэ сугуруйуу уескээбит. Кинилэргэ бэйэлэрин толкуйдарынан айыл5а уонна киьи сыьыаннаьыылара уескээбитэ. Киьи айыл5аттан иитиллэн олорбута, ол иьин айыл5аттан сибээстээ5э, тутулуктаа5а, кинини сирэ, уута, тыата аьатан олорбук Айыл5а уонна киьи сыьыана биир тэнник экологическай сыьыанна турбута буолар. Ол сыьыантан тахсыбыт утуе угэстэр, абыычайдар, сиэр-туом биьиги ебугэлэрбитинэн олохтоммута, келуенэттэн-келуенэ5э бэриллэн испитэ. Былыргы биьиги ебугэлэрбит айыл5а уонна киьи сыьыанын туьунан философия дирин уонна суолталаа5а арыллан тахсар. Философия диэн иэгэйэр икки атахтаах аарыгырар Аан дойдуну, айыл5а-дарханы ейдуу, билэ-кере сатыыр уерэ5э аатырар. Саха беьулуегэ, чинчийээччитэ А.Е.Кулаковскай (Ексекулээх Елексей сааьыламмыт итэ5эл ей-санаа биьиги ебугэлэрбитигэр олохсуйуутун биир ураты кестуу курдук сыаналыыр. Бу ей-санаа тун былыр уескээбитин, норуот тылыгар муудараьыгар, угэстэригэр уонна сиэригэр-туомугар диринник сенен сылдьары бэлиэтиир.
II. Айыл5аны таптыыр иьин киьи аан маннай айыылары таптыахтаах, айыылары итэ5эйиэхтээх. Киьи айылгыта олорор сирин айыл5атыттан уонна итэ5элиттэ тутулуктаах. Айыл5а итэ5элинэн кемускэнэн киьи айылгытын иитэр. Аны айыл5а уескуур-ууьуур кууьун саха хара5ынан кердеххе, ейунэн ейдеетеххе: Айыл5а диэн сырдык куустэртэн этитиилээх сырдык алгыстаах туому инэринэ арчыланар, киьи-аймах сиэрдээх угэстэрин сайыннарар, киьи айма5ы аьатар иитэр, таныннаран олорор айыл5абыт барахсан харыстыыр, арчылыыр аналлаахтар. Туох баар бу сиргэ уунэр, уескуур ити барыта кинилэр тыыннара. Эн туох баар таптыы керерун-ити барыта айыылар оноьуулара. Айыылар диэн ити биьиги ебугэлэрбит айыл5аны кытта сибээспит буолар. Эн до5оргун, ийэ5ин тереебут сиргин таптыырын холбоьон барыта айыыга тантал буолар. Таптал диэн кыра утарар куус уунэр, чэлгийэр куус тумуллуутэ ааттанар. Ебугэлэрбит: учугэй учугэйдээх, учугэй-куьа5аннаах, куьа5ан-учугэйдээх, куьа5ан-куьа5аннаах диэн ейдебуллэринэн сирдэтэммит саха айылгыта, айыл5ата уонна итэ5элэ ыкса ситимнээхтэрин билэбит.
Учугэй куьа5ан теттеру-таары эриллэ-хатылла турар ейдебуллэр бииргэ холбоьоннор киьи айылгытын бииргэ уьаараллар. Атыннык эттэххэ: айылгы диэн учугэйдээх куьа5ан ейдебул теттеру таары эриллэн-хатыллан киьи кутун-сурун,ейун-санаатын, майгытын-сигилитин, сургэтин, быьыытын бииргэ холбуулара. Киьи айылгыта олорор сирин айыл5атыттан уонна итэ5элиттэн тутулуктаа Айыл5а итэ5элинэн кемускэнэн киьи айылгытын иитэр.
Айыл5а диэн сырдык куустэртэн этитиилээх сырдык алгыстаах ту ому инэринэн арчыланар, киьи айма5ы аьатар, иитэр, таныннарар. Айыл5а баайа-дуола бутуннуутэ ейдуур ейдеехтэр, саныыр санаалаахтар, тыынар тыыннаахтар. Айыл5а5а ейдуур ейу, саныыр санааны, тыынар тыыны кут уонна сур айаллар. Онон тыынар тыыннаах бастаан айыллан, баар буолан айыл5а уескээбит, уескуур. Онтон тыынар тыыннаах кэ5иннэ5инэ, суттэ5инэ айыл5а кэхтэр, сутэр аналлаах. Саха киьитэ былыр-былыргыттан айыл5а5а сугуруйэр, айыл5аны араначчылыыр, а.э. урдук экологическай культуралаах омук быьыытынан биллэр. Биьиги ебугэлэрбит айыл5а5а сылдьыы сиэрин-туомун учугэйдик билэллэрэ уонна тутуьаллара. Сахалар былыргы итэЗэллэрэ айыл5а кестубэт куустэрин кытта ыкса сибээстээ5ин ученайдар бэрт ердее5уттэн бэлиэтии кереллере. Ебугэлэрбит айыл5а бары кестуулэрин, оту-маьы, кетеру-суурэри куттаан-сурдээн, иччилээн итэ5эйэллэрэ, барытын бэйэлэрин урдулэринэн саныыллара.
Уонунан тыьыынча сыллар усталарыгар билбит билиилэриттэн наадалаа5ын суумэрдээн, угэс гынан келуенэттэн келуенэ5э биэрэн испиттэрэр уонна бэйэлэрин эттэринэн-хааннарынан билэн олорор уерэ5и - Айыы уерэ5ин уескэппиттэрэ. Бу уерэ5инэн салайтарар буолан ебугэлэрбит теье да харана уерэ5э суох буоллаллар, билинни уерэхтэммит сахалардаа5ар сиэр-майгы еттунэн быдан урдук кэрдиискэ тураллар.
III. Айыылар тапталы айыл5а5а тумпут миэстэлээх буолаллар. Онтон биирэ ебугэлэри кытта сибээстээх. То5о оннугуй ? Ебугэлэр мээнэ сиргэ олохсуйбат этилэр. Кинилэр эттэринэн-хааннарынан билгэлээн айыы кууьэ ордук биллэр сиригэр олохсуйаллара уонна ити сиргэ бэйэлэрин кэрэ5э ба5аралларын ыраларын инэрэллэрэ. Онон ебугэлэрбит олохторо кинилэр тапталлара инмит сирэ буолар. ХVII уйэ бутуутугэр - ХVIII уйэ са5аланыытыгар Бэстэрикиэп диэн баай олоро сылдьыбыт Тубэ нэьилиэгэр. Елуенэ ерус кытылыгар сэттэ суус суеьулээх, сэттэ бэлиэ сэргэ туруорунан байан-тайан, хара тыа туулээ5ин умуруччу тардан танас, уп оностон , сыспай сиэллээ5и аата ахсаана суох иитэн Тубэ сирин терут сиьэ буолан остуоруйа5а кэпсэнэр баара5ай суон тииттии сананыа дуо ? Дьиэ баьыгар сэттэ сэргэ бэлиэлээх, ол сороЗо билигин да турар. Баай Бэстирикиэп билинни "Кириэс" сайылыкка 1852 сыллаахха сайын от ыйын 8 кунугэр ыьыах ыспыт. Уонна онно "кириэс" мае туруортарбыт. Кириэьи Ньукулай Попов маастардаабыт, Ион Винокуров ыллаабыт, ол кириэс мае билигин да баар.
Саха омук былыргы теруттэрэ хара тыаттан, куех далайтан бултаан, сылгы, ынах иитэн аьаан-сиэн, танас таннан киьи буолан олорбуттара. Тулалыыр айыл5аны харыстаан, киниттэн кердеьен, унэн-суктэн танара оностор этилэр. Ол да иьин аатын сэрэнэн ааттыыр сирдэрдээх этилэр. Биир оннук эбэнэн биьиьи нэьилиэкпитигэр "Урун куел" буолар. Былыр-былыргыттан теьелеех элбэх киьи хоргуннаах минньигэс миннээх лэьиргэс соботун остуол хотойорунан сии олорон уербутэ-кеппутэ, Улуу эбэни уруйдаан туойбута, сорохтор елер хаалар куннэригэрел ылан сырдык тыыннарын еллейдеебутэ буолуой?
На следующую страницу доклада..
