"ТУЛАЛЫЫР ЭЙГЭНИ ХАРЫСТААЬЫН ТЭРДЭ"
"Урун куел" республика биир кэрэ кестуулээх баай сирэ. Кэрэ айыл5алаах ытык эбэбит "Урун-куел" уьуна 7,2 км., кэтитэ 3.6 км., диринэ 3,5-4 м. иэнэ!920 га. 1930 сыллаахха диэри "Урун куел" бэйэтэ туьунан артыалынан олорбут, онно аЗыйах а5а ууьа, олор истэригэр Никоновтар, Пестряковтар, Шариннар, Павлов-тар олорбутта'р. Урун куелгэ 30-ча дьиэ баар этэ. Ол са5ана тула еттугэр оттонор ходуьалардаах, икки еттугэр ыраас сыырдардаах кэрэ сир этэ. "Урун куел бэйэтэ туспа ааттаах, ону дьоннор хаьан да ааттаппаттар этэ.
"Урун куелгэ" тахсарга икки "Кириэс" - диэн ытыктанар сирдэр, тохтобуллар бааллар. Саха АССР Верховнай Советын депутата Сидорова Урун Куелгэ тахсан иьэн тохтоон сынньанан ааспыт сирин "Депутат аьаабыт сирэ" - диэн ааттаабыттара. Итинник да атын дьон чиэстэбилин бэлиэтэ бу сиргэ бэрт элбэх.
Ессе ытыктанар сиринэн "Урдук аартык" буолар. Бу сиргэ дьоннор тохтоон, сынньанан. Сымдал5аннаах айанна алгыс тылларын этэн, бэлэх биэрэн ааьар ытык сирдэринэн буолар. Бу маннык сиэр-туом, угэс ебугэлэрбититтэн теруттэнэн, сал5анан бара турара киьини олус уердэр. Онон тапталлаах сирдэр даЗаны киьини чэбдигирдэр, эмтиир дьо5урдаахтар.
Биьиги ити етехтер устун сылдьан, кинилэргэ алгыс аа5ан, ебугэлэрбит тапталларынан сибээстэьиэхтээхпит. Ытык сирдэри, ебугэлэр етехтерун киьи хара5ын харатын курдук харыстыахтаах, оччо5о кини таптала чэгиэн буолар. Онтон ити сирдэри алдьатар киьи хайаан да сэккэ тубэьэр. Онон ытык сирдэри харыстааьын, саха киьитэ экологияны харыстааьынан терде буолар. Саха айыылар куустэрэ тумуллубут сирдэрин таьынан айыылар куустэрэ тэнийэн, тар5анан сылдьар сирдэрин араарар. Ити ерустэр, урэхтэр, хайалар, ойуурдар, ходуьалар. Итинник харыстабыллаах санаалаах буолан саха киьитэ сибэккини туура тарпат, оту-маьы алдьаппат, кетеру-суурэри мээнэ елербет этэ. Ескете киьи бултуур, мае кэрдэр, от охсор, сири алдьатар буоллаЗына, онно септеех угэстэри, быраабылалары туьанара. Ити барыта айыл5а челугэр туьуутун харыстыыр аналлаа5а. Онтон айылЗаны челугэр туспэттии алдьатыы, улахан сэттээх суолунан буолара. Оннугунан ааттанара кыылы-кетеру улумнэьэн елеруу, харамайы-уунээйини кэбилээьин. Биир саамай сэттээх суолунан ойуурга уоту ыытыы аа5ыллара. Уоту ыыппыт киьи сотору елер диэн итэ5эйэллэрэ. Саха саныырынан киьи Ийэ Кутун сорох етте, эбэтэр Ийэ Кута барыта ханнык эмэ уунээйигэ эбэтэр кыылга инэр, ону киьи тыытыа, алдьатыа суохтаах. Ийэ Кут инмит харамайа теруттээччи эбэтэр танара диэн ааттанар, онтон Ийэ Кут инмит уунээйитэ харыстааччы дэнэр.
Ытык харамайынан хотой, кыырт, куба, суор, бере, тайах, эьэ уо.д.а. бу о л ал л ар. Урут хас биирдии а5а ууьа бэйэтэ ытык харамайдаах этэ. Холобур Ханаластар Хотойу, Намнар кубаны ытыктыыллар. Кубаны елербут киьи келуенэтиттэн ирдэбиллээх диэн итэ5эл баар. Тынырахтаах кетердеру, хотойу, кыталыгы елеруу ол ыалаг иэдээни, елууну-сутууну, оЗо елуутун, о5ото суох буолууну а5алар диэн итэ5эйэллэрэ. Ити барыта айыл5а5а ытыктабыл сыьыаныгар иитэр. Биьиги улууспут сугуруйэр уунээйитинэн танара кийиитэ буолар (живокость высокая).
Ытык мастарынан хатын, тиит уо.д.а. буолаллар, сахалар итэ5эйэллэринэн дойду иччитэ баай хатынна олорор. Хатын бары куьа5антан, елууттэн-сутууттэн быыьыыр, абырыыр.
Саха айыл5аны ытыктыыр ураты бэлиэтэ салама буолар. Салама бу сири тыытыма, бу маьы ытыктаа - диэн суолталаах бэлиэ буолар. Саламаны ыйыырга сиэрин-туомун билинни кэмнэ маннык ыытыахха сеп: Илин диэки хайыьан туран иэйиэхсити элбэх буолан алгыс этии, онтон дойду иччитигэр алгыс. Ебугэлэрбит айылЗаны танара онороллоро, ол курдук от-мас лабаатын тоьуппат, сибэккини ургэппэт, кетер сымыытын-уйатын алдьаттарбат буолаллара. 1У. Итэ5элэ суох норуот кэскилэ кэрэгэй, ебугэлэрбит итэЗэллэриттэн, угэстэриттэн, абыычайдарыттан тэйиибит тумугэр ыччаттарбыт тугу да харыстаабат, аанньа ахтыбат буоллулар. Билигин национальнай оскуола сайдар концепциятын олоххо киллэриинэн сибээстээн, бары предметтэргэ олохтоох..
IV. матырыйаалы туьаныыга саха омук айыл5а5а сугуруйэр утуе угэстэрин тилиннэриигэ улахан болЗомто ууруллуохтаах. Биллиилээх педагог Ш.Амонашвили эппитинии, национальнай оскуола диэн бу норуот тыла эрэ буолбакка, норуот кута-сурэ буолуохтаах. Онон саха о5отун сахалыы сиэргэ-туомна, саха айылгытыгар иитии биир сурун хайысхатынан ебугэлэрбит экологическай култуураларын уерэтии уонна онно оло5уран иитии буолар. Манна сурун оруолу тереппуттэр ылаллар. Кинилэр келуенэттэн келуенэ5э бэриллибит ебугэлэрин угэстэрин, абыычайдарын тутуьан, о5олорун айыл5аны таптыырга, харыстыырга, ебугэлэрин етехтерун кэриэстииргэ, ытык сирдэргэ бэлэх ууралларын уерэтэллэр уонна иитэллэр.
Мин кылааьым тереппуттэрэ, холобура Григорьевтар дьиэ кэргэн 5 уол о5олоох. Былыргы ебугэлэрбит са5аттан хаалбыт сиэри-туому туьаныыны уерэтэллэр: Аал уот иччитин аьатыы, байанайы ал5ааьын, сири-уоту аьатыы курдук саха дьоно туттар абыычайдарын мэлдьи олохторугар туьаналлар. Уолаттара кыра эрдэхтэриттэн ебугэлэрбит остуоруйаларын, уьуйээннэрин истэллэрин себулууллэр уонна тугу истибиттэрин суруйа сатыыллар, ол курдук XI кылааска уерэнэр уоллара Слава дьоннорун кэпсээннэриттэн суруйбут "Ус бырааттыылар" диэн кэпсээнэ Тубэ5э буолбут дьиннээх тубэлтэ.
Тубэбитигэр "Абааьылаах" диэн етех баар. Бу етеххе XIX уйэ5э урут сыстыганнаах баас ыарыытыгар ыалдьыбыт 3 бырааттыылар олорбуттар. Теье да бааьырдаллар дьон кинилэри аьатан, ыйбыт, болдьообут сирдэригэр а5алан ченечеххе ас уураллара, онон аьаан-сиэн олорбуттар. Кинилэртэн кыра бырааттара олус кэрэ куоластаах эбитэ уьу. Кини тойуга ыраахха диэри дуораьыйан иьиллэрэ уьу. Ити курдук санааларын туьэрбэккэ бэйэ-бэйэлэригэр ейеьен-ейдеьен балаЗан туттан олороохтообуттар. Елер кэмнэрэ чугаьаабытын билэннэр балаЗаннарын таьыгар иин хастыбыттар. Утуу-субуу елбуттэр. Билигин да бырааттыылар иьиттэрэ-хомуостара тыытыллыбакка балаЗаннарыгар турар. 3 бырааттыылары кэриэстээн айылЗа барахсан балаЗаннарын таьыгар 3 аарыма хатыны бэлэхтээбит.
Дьяконовтар дьиэ кэргэн, ийэлэрэ Дарья Романовна нуучча тылын, литературатын учуутала, 3 о5олоох. Кини о5олорун кыра эрдэхтэриттэн айыл5а туьатын, кэрэтин туьунан ейдетер. Дарья Романовна о5ону айыл5а5а харыстабыллаахтык сыьыаннаьарга, кини кистэлэннэрин таайа сатыырга, кэрэтин кере-истэ уерэнэргэ, киниэхэ тыынар-тыыннаахха сыьыаннаьар курдук уерэтиэххэ диир. Бу улэбитигэр айылЗа туьунан кэпсээьин эрэ буолбакка, айылЗаЗа бэйэтигэр сылдьан керуу-истии, кинини кытта ыкса сибээс сурун оруолу ылар. Дарья Романовна кыыьа Аэлита У111 кылааска уерэнэр, кыра эрдэ5иттэн уруьуйга, гербарий хомуйуутугар интириэстээЗин керен, айыл5а матырыйаалыттан араас оноьуктары онотторо уерэппит. Отунан, мае лабаатынан, хаппыт сэбирдэхтэринэн араас паннолары, композициялары онороллор. Айыл5а матырыйаалыттан оноьуктар быыстапкаларыгар Аэлита еруутун бастакы миэстэни ылар уонна кабинетыгар бэлэхтиир.
Дьиэ кэргэннэ эйэ5эс, чэбдик сыьыан уескуурун наадатыгар о5ону айыл5аны ейдуур, таптыыр, харыстыыр гына иитиллиэхтээх. Айыл5а5а амарах сыьыаны, тапталы, ей-куус ылынарын уескэтэр, сайыннарар усулуобуйалары уескэтиллиэхтээх.
V. Тубэ оскуолатыгар историяны, тылы уерэтиигэ, кылааьы таьынан улэ5э саха норуотун тун былыргытын илдьэ кэлбит итэ5элин, сиэрин-туомун, абыычайдарын, историятын уерэтиигэ улахан болЗомто уураллар. Ол курдук тиьэх чуораан, уерэх дьылын тумуктээьин оскуоланы бутэрээччилэр сэргэ туруоран ейдебунньук хаалларыылара, выпускной бал курдук мероприятиялар ебугэлэрбит сиэрин-туомун, итэ5элин тутуьан, аал уоту оттон, сир дойду иччитин аьатан ыытыллаллар. Бу барыта эдэр ыччат тереебут-уескээбит культуратын, итэ5лин, сиэрин-туомун кытары билсэллэригэр, этигэр-хааныгар инэринэригэр туьуланар. Биьиги норуоппут экологическай культуратын тилиннэриэхтээхпит дьэ ол иьин ити уеьэ этиллибит угэстэри испитигэр инэриниэхтээхпит. Онно тугу гыныахтаахпытый?
- Ебугэлэр етехтерун бэлиэтээьин, етехтер устун сылдьан алгыс этии.
- Ытык сирдэри, тапталлаах сирдэри салама ыйаан бэлиэтээьин. Салама ыйыырга анаан сылдьыылары тэрийии.
- Хас биирдии улуус ытык харамайдаах, уунээйилээх буоларын ситиьии.
- Айыл5а5а харыстабыллаахтык сыьыаннаьыы угэстэри тумэн быраабыла оноруу уонна ыччакка тиэрдии.
-
Туьаныллыбыт литература
- Варламова Р.П. Саха айыл5ата, итэ5элэ.
- Васильев Н.Н. Норуот историятыгар, итэ5элигэр тирэ5ирэн.
- "Эдэр саас" хаьыат ыстатыйата. Ньукуола Морду "Ааспыта суох" - инники олох суола".
- олохтоох матырыйааллар
